ปลวกไมโครเทอร์เมส (Microtermes obesi) — Wheat termite งานสองรูปแบบ เพาะเห็ด + แผน IPM สำหรับไร่นา–อาคารชนบท
Tags: microtermes obesi, ปลวกไมโครเทอร์เมส, ปลวกเพาะเห็ด, dimorphic worker, fungus garden, termite ipm, igr bait, soil treatment, monitoring station, major-minor worker, monomorphic soldier, carton nest, root-to-stem damage, rural structures, moisture management, crop rotation
ปลวกไมโครเทอร์เมส (Microtermes obesi) — “Wheat termite” ปลวกเพาะเห็ด งานสองรูปแบบ + แผน IPM สำหรับไร่นา–อาคารชนบท
สรุปสั้น: Microtermes obesi คือปลวกดินขนาดเล็กในวงศ์ Termitidae ลำตัวสีครีม หัวเข้ม จุดเด่นคือ ปลวกงานสองรูปแบบ (dimorphic workers) ได้แก่ ปลวกงานหลัก (major worker) และ ปลวกงานรอง (minor worker) และมี ทหารแบบเดียว (monomorphic) เป็น ปลวกเพาะเลี้ยงเชื้อรา (fungus-growing termite) ทำสวนเห็ดในรัง (fungus garden) สร้างรังคาร์ตอน (carton nest) บน/เหนือ/ในดิน ตัวการทำลาย ข้าวสาลี–อ้อย และโครงไม้ภายนอกในชนบท
หมายเหตุวิชาการ: ปลวกมี การเจริญแบบไม่สมบูรณ์ (incomplete metamorphosis) = ไข่ → ตัวอ่อน (nymph) → วรรณะ (งาน/ทหาร/สืบพันธุ์) (ไม่ใช่ complete อย่างผีเสื้อ/แมลงวัน)
Quick ID: แยกให้ไวว่าเป็น Microtermes obesi
- หนวด: ลูกปัด (moniliform)
- ปีก (วรรณะสืบพันธุ์): บางใส (membrane)
- ปาก: กัดกิน (chewing type)
- ขา: ขาเดิน (walking leg)
- ลักษณะเด่น: ตัวเล็ก สีครีม หัวเข้ม มีปลวกงาน 2 แบบ (major ใหญ่/แข็งแรง ออกหาอาหาร–ก่อสร้าง; minor เล็ก ดูแลตัวอ่อน–สืบพันธุ์ในรัง) และ ทหารแบบเดียว
- พฤติกรรม: ปลูกเชื้อราในรัง (fungus garden), ทำรังคาร์ตอนหลากรูปทรง
วงจรชีวิต & ระบบวรรณะ
- ไข่ → ตัวอ่อน (nymph) → งาน/ทหาร/สืบพันธุ์
- งานหลัก (major worker): ออกหาอาหาร สร้าง–ซ่อมรัง ขนเชื้อรา แข็งแรงกว่า
- งานรอง (minor worker): ดูแลตัวอ่อน–ราชัน/ราชินี ภายในรัง
- ทหาร (soldier): หัว–กรามใหญ่ ปกป้องรัง (กินเองไม่ได้ ต้องพึ่งปลวกงาน)
- สืบพันธุ์ (alate/ราชา–ราชินี): จับคู่และสร้างอาณานิคมใหม่เมื่ออากาศชื้น
นิเวศวิทยา–อาหาร–ความเสียหาย
- อาหาร: เนื้อไม้/กิ่ง/เศษไม้ + เชื้อราที่เพาะเลี้ยง ในรัง
- พืชเศรษฐกิจที่เสี่ยง: ข้าวสาลี–อ้อย (โจมตีได้ทุกระยะจากรากสู่ลำต้น), ไม้ใช้สอยกลางแจ้ง/อาคารชนบท
- รัง: คาร์ตอนเนสท์บน/เหนือ/ในดิน—ขนาดและรูปร่างหลากหลาย
- การกระจาย: ถิ่นกำเนิดอินเดีย ศรีลังกา ปากีสถาน เวียดนาม; พบได้ทุกภาคของไทย
สัญญาณเตือน (Checklist ตรวจเร็ว)
- ทางดิน/ฉาบดินบางบนโคนต้น–คันนาชื้น
- ลำต้นพืช แห้งหักง่าย หรือเหี่ยวเฉา แม้น้ำเพียงพอ
- เคาะไม้แล้ว เสียงโปร่ง, ผิวไม้กรอบ
- พบ สวนเห็ด/ชิ้นส่วนคอมบ์เชื้อราเมื่อเปิดรัง
- เศษปีกวรรณะบินหลังฝน
ทำไม M. obesi “น่ากลัว” ในไร่นา–ชุมชน
- งานสองรูปแบบ = ประสิทธิภาพสูง ในหาอาหาร–เลี้ยงรัง
- เพาะเห็ดในรัง ทำให้ย่อยเซลลูโลสได้ดี เยียวยารังเร็ว
- คาร์ตอนเนสท์ยืดหยุ่น ตั้งได้ทั้งบน/เหนือ/ใต้ดิน—ยากต่อการมองเห็นทันที
IPM Action Plan: ป้องกัน–เฝ้าระวัง–ควบคุม (ไร่นา–อาคารชนบท)
1) ป้องกัน (Prevention)
- จัดการความชื้น: ระบายน้ำคันนา–ขอบแปลง, ซ่อมท่อรั่ว, ยกของพ้นพื้น ≥15 ซม.
- สุขลักษณะฟาร์ม: เก็บเศษตอ–กิ่ง–พาเลต/ลังไม้ไม่ให้ชิดผนัง–พื้น
- คัดเลือกวัสดุ: ใช้ไม้ผ่านน้ำยาป้องกัน/เคลือบผิวในโครงสร้างภายนอก
- กันทางผ่าน: อัดยาแนวรอยต่อพื้น–ผนัง/ท่อ/สายไฟ, ปรับระดับดินรอบอาคาร
2) เฝ้าระวัง (Monitoring/Trending)
- สถานีตรวจรอบพื้นที่ ทุก 3–5 ม. ในแนวชื้น–คันนา–ร่องน้ำ
- สำรวจราก–โคนพืช เป็นระยะ โดยเฉพาะข้าวสาลี/อ้อยช่วงแตกกอ–ตั้งท้อง
- บันทึกแนวโน้ม รายเดือน/ฤดูกาล: จุดพบ–ความชื้น–สภาพฝน
3) ควบคุม (Control) — เลือกตามบริบท
ระบบเหยื่อ (IGR baiting): ตั้งสถานีในแนวทางเดิน–หน้ารัง เพื่อแพร่สารกลับสู่รัง (ลดสารตกค้างในพื้นที่ผลิตอาหาร)แนวคันดินเคมี (soil/perimeter treatment): เฉพาะจุดวิกฤต/รอบฐานรากอาคาร โดยผู้เชี่ยวชาญ พร้อมบันทึกความปลอดภัยตาม GMP/HACCP/ISO
ฉีดอุดจุด (spot treatment): ใช้กับโครงสร้างไม้ที่ถูกกัดกินเฉพาะจุด ควบคู่การแก้ความชื้น–สุขลักษณะ
เชิงเกษตร:
- ปรับ วันไถกลบ–จัดการเศษฟาง หลังเก็บเกี่ยวเพื่อลดที่หลบซ่อน
- หมุนเวียนพืช (crop rotation) ลดแรงกดดันต่อแปลงเดิม
- ใช้ เหยื่อ/เชื้อจุลินทรีย์ควบคุม ที่ขึ้นทะเบียน (หากมีในพื้นที่)
ความปลอดภัย: ใช้สารตามฉลาก–กฎหมาย และแนวปฏิบัติความปลอดภัยอาหาร/ฟาร์ม
เปรียบเทียบสั้น ๆ (ช่วย ID หน้างาน)
- Microtermes: ตัวเล็ก, งานสองรูปแบบ, เพาะเห็ด/คาร์ตอนเนสท์, โจมตีราก–ลำต้นพืชไร่
- Coptotermes: อาณานิคมใหญ่, ท่อโคลนเด่น, ทำลายไม้โครงสร้างเร็ว
- Odontotermes/Macrotermes: เพาะเห็ดเช่นกัน แต่หลายชนิดมีจอมปลวกขนาดใหญ่เห็นชัด
FAQ: 3 คำถามยอดฮิต ของ ปลวกไมโครเทอร์เมส (Microtermes obesi) — และคำตอบแบบลงมือทำได้
คำถามที่ 1 อ้อย/ข้าวในแปลง “เหี่ยวเป็นหย่อม” ทั้งที่ดินชื้นพอ ใช่ปลวกไหม แยกจากโรคพืชยังไง?
เช็กเร็ว 5 นาที
- ขูด/ลอกเปลือกตรง โคน–กลางลำต้น ดูว่า有 ดินฉาบเป็นแผ่นบาง/อุโมงค์ดิน หรือไม่
- แทงมีดบาง ๆ เข้าเนื้อเยื่อ ถ้า กลวง/พรุน/มีเศษดิน โอกาสปลวกสูง
- คุ้ยดินรอบโคน 3–5 ซม. มักเจอ ทางดินเล็ก ๆ และ “ชิ้นคอมบ์เชื้อรา” (เศษสวนเห็ดในรัง)
- โรค/แมลงกัดกินทั่วไปจะ ไม่ทำดินฉาบทางเดิน และไม่ทิ้งคอมบ์เชื้อรา
ทิป: ใช้แฟลชมือถือส่องแนวคันนาชื้น ๆ ตอนเช้าหลังฝน มักเห็นทางดินเส้นสดใหม่ต่อจากโคนพืช
คำถามที่ 2 ควบคุมในพื้นที่ผลิตอาหาร “ให้ปลอดภัย” เลือกอะไรดี: เหยื่อ IGR, ราดคันดิน หรือชีวภัณฑ์?
แนะแบบเป็นขั้น (จากนุ่มไปเข้ม):
- สิ่งแวดล้อมก่อน – ระบายน้ำคันนา, ลดกองตอ/ฟางชิดโคน, เว้นทางลมให้โคนแห้ง
- เหยื่อ IGR (สถานีเหยื่อ) – วางบนทางดิน/แนวเดินรอบหย่อมเสียหาย → เหมาะกับแปลงอาหาร/ใกล้บ้าน เพราะให้ สารแพร่กลับรัง ลดสารตกค้างในดิน
- ชีวภัณฑ์ (ถ้ามีทะเบียนในพื้นที่ เช่น Metarhizium/Beauveria) – ใช้คลุกดินแนวทางเดิน/ปากรัง ช่วยกดประชากรร่วมกับเหยื่อ
- สารแนวคันดินเฉพาะจุด – ใช้รอบฐานอาคาร/ยุ้งฉาง หรือแนวทะลุเข้าบ้านเท่านั้น และให้ผู้เชี่ยวชาญดำเนินการ
เลี่ยง “ราดดินกว้าง ๆ ทั้งแปลง” ในพื้นที่ผลิตอาหาร เพราะเสี่ยงตกค้างสูงและมักไม่แก้เหตุ (ความชื้น/ที่หลบซ่อน)
คำถามที่ 3 กันไม่ให้ “กลับมาหลังฝน” ทำยังไงเป็นปฏิทินทั้งปี?
ปฏิทิน IPM สั้น ๆ
- ก่อนฝน 4–6 สัปดาห์: ไถกลบ–จัดการเศษฟาง, เปิดร่องระบายน้ำ, ตรวจรอยแตกฐานรากยุ้ง/โรงเก็บและซีล
- ต้นฤดูฝน: ตั้ง สถานีตรวจ/เหยื่อ ทุก 3–5 ม. ตามคันนา–แนวชื้น, ทำบันทึกจุดพบ (แผนที่จุดร้อน)
- กลางฤดูฝน: ตัดวงจรความชื้น—ปรับระดับน้ำ, ยกพาเลต/ลังไม้พ้นพื้น ≥15 ซม., เคลียร์ตอ/กองไม้ห่างอาคาร ≥1–2 ม.
- หลังเก็บเกี่ยว: เก็บตอ/กิ่ง, คลายหน้าดินแฉะให้แห้งเร็ว, ตรวจจุดซ่อมรังซ้ำและเสริมเหยื่อตามแนวเดิม
หลักคิด: แห้ง–โล่ง–ไม่มีอาหารสะสม + เฝ้าระวังเชิงรุก จะทำให้ M. obesi ตั้งหลักไม่ทันและไม่กระทบผลผลิต/อาคารอีก
