มอดข้าวเปลือก: วงจร–สัญญาณ–วิธีป้องกันแบบ IPM ในคลังสินค้า
มอดข้าวเปลือก (Rhyzopertha dominica) — ศัตรูคลังสินค้าตัวจิ๋วแต่จู่โจมไว คู่มือ IPM สำหรับบ้าน–ร้าน–โกดัง
ตัวเล็กแค่ 2–3 มม. แต่ทำลายเป็น “ตัน” ได้—มอดข้าวเปลือก (Lesser Grain Borer) ชอบข้าวเปลือกและธัญพืชเมล็ดเต็ม เมื่อตัวอ่อนเจาะเข้าไปกิน จากด้านใน เมล็ดจะพรุน เบา คุณภาพตก ตรวจยาก และระบาดเร็วโดยเฉพาะในสภาพอุ่น–ชื้น
ทำความรู้จักเร็ว (Field ID & Behavior)
ชื่อวิทยาศาสตร์: Rhyzopertha dominica | อันดับ/วงศ์: Coleoptera | Bostrichidaeลักษณะ: ตัวเต็มวัยยาว 2–3 มม. สีน้ำตาลแดงถึงน้ำตาลดำ
พฤติกรรมเด่น:
- วางไข่ ในรอยแตก/พื้นผิวขรุขระของเมล็ด
- ตัวอ่อนเจาะเข้าเมล็ด แล้วกิน–โต–ดักแด้ภายใน (ภายนอกดูปกติ)
- โตในเมล็ดเร็วกว่าในแป้ง
- ตัวเต็มวัยผสมพันธุ์ทันที หลังโผล่ออกจากเมล็ด
- พบได้ทั่วไปใน คลังสินค้า/ร้านค้า ที่เก็บเมล็ดพืช
วงจรชีวิต (จับจังหวะให้ถูก = คุมได้อยู่)
- ไข่ต่อแม่: ประมาณ 200–500 ฟอง
- ไข่ฟัก: ที่ 34°C / RH ~70% ใช้เวลาราว 3 วัน
- จบรุ่นหนึ่ง: ~3–4 สัปดาห์ เมื่ออุณหภูมิและความชื้นเหมาะสม (34°C / RH ~70%)
แปลเชิงปฏิบัติ: ยิ่งอุ่น–ชื้น วงจรยิ่งสั้น ต้องคุม RH/อุณหภูมิและลดจุดอับตั้งแต่แรก
สัญญาณเตือนที่ “ไม่ควรมองข้าม”
- ผงแป้ง/เศษเมล็ดสะสมใต้กระสอบ–ชั้นวาง
- เมล็ด เบา–พรุน บี้แล้วแตกเป็นผง
- รูเล็ก ๆ บนเมล็ด (รูออกของตัวเต็มวัย)
- พบตัวเล็กสีน้ำตาลเดิน/บินในโซนเก็บเมล็ด
- กลิ่นอับ/ร้อนผิดปกติบริเวณกองเมล็ด (จุดร้อน)
แผน IPM สำหรับ “บ้าน/ร้าน/คาเฟ่”
- คัดทิ้งอย่างปลอดภัย: ถุงที่มีตัว–ผงแปลก/รูเจาะ แยกปิดผนึกก่อนทิ้ง
- แช่แข็งล็อตเล็ก: ซีลสองชั้นแล้วแช่แข็งหลายวัน เพื่อตัดวงจรทุกวัย
- เก็บแบบ Airtight: ใช้กล่องปิดสนิท/ถุงสุญญากาศสำหรับข้าว–ธัญพืช–อาหารสัตว์
- ควบคุมสภาพแวดล้อม: โซนเก็บ แห้ง–เย็น–อากาศถ่ายเท ลด RH และจุดอับ
- FIFO: ของเก่าใช้ก่อน ลดเวลาพักจนวงจรจบสมบูรณ์
- เฝ้าระวังรายสัปดาห์: ตรวจถุงใหม่–จุดเสี่ยงสม่ำเสมอ โดยเฉพาะช่วงอากาศชื้น
แผน IPM สำหรับ “โกดัง/โรงสี/ไซโล/โรงงานอาหาร”
- Sanitation ก่อนรับเข้า: กวาด–ดูดฝุ่นพื้น/ร่อง/ใต้สายพาน–พาเลต กำจัดเศษเมล็ด (fines)
- มาตรฐานรับเข้า: สุ่มตรวจล็อต คัดสิ่งเจือปน ลดอาหารแมลงตั้งแต่หน้าประตู
- โครงสร้าง & ซีล: อุดรอยแตก ผนึกประตู–ช่องลม วางพาเลตยกพื้น–ห่างผนัง
- สภาพแวดล้อม: คุม อุณหภูมิ/ความชื้น ให้เหมาะ ลดจุดร้อนในกองเมล็ด
- Monitoring: ใช้ กับดัก/ท่อสำรวจ (probe/pitfall) ตามจุดเสี่ยง บันทึกแนวโน้ม รายสัปดาห์
- Stock Management: FIFO + แผนที่ฮอตสปอต เพื่อจัดการเฉพาะจุดให้ไว
- บำบัดเชิงกายภาพ: ระบายอากาศ พลิกกอง ลด RH และทำให้กองโปร่ง
- กรณีรุนแรง: ประเมินแนวทางควบคุมขั้นสูงโดยผู้เชี่ยวชาญให้สอดคล้องมาตรฐานความปลอดภัยอาหาร
เช็กลิสต์ 60 วินาที (ติดหน้าโซนเก็บ)
- พื้น–ชั้น–ร่อง สะอาด ไม่มีเศษเมล็ด
- ภาชนะ/ถุง ปิดสนิททุกใบ
- โซนเก็บ แห้ง–เย็น–อากาศถ่ายเท
- ตรวจกับดัก/ท่อสำรวจ สัปดาห์นี้แล้ว
- FIFO ใช้จริง—ไม่มีล็อตค้างยาว
FAQ — 3 คำถามยอดฮิต ของ มอดข้าวเปลือก (Rhyzopertha dominica)
คำถามที่ 1 ความชื้น/อุณหภูมิเท่าไหร่ถึง “หยุดวงจร” มอดได้จริง?
- ความชื้นเมล็ด (MC): ตั้งเป้า ≤14% สำหรับข้าวเปลือก และ ≤13% (ดียิ่งคือ ~12%) สำหรับข้าวสาร
- อุณหภูมิเมล็ด: < 20°C การเพิ่มจำนวนชะลอลงมาก; ที่ 25–35°C + RH สูง วงจรจะวิ่งไว
- แผนลมเย็น (Aeration): เปิดพัดลม เฉพาะตอนอากาศภายนอกเย็นกว่าเมล็ด ≥5°C เพื่อดึงความร้อน/ไอน้ำออก ลด “จุดร้อน (hotspot)” ในกอง
- ท่องไว้: แห้ง + เย็น + ลมเดิน = ตัดรุ่นใหม่ของมอดได้คุ้มที่สุด
คำถามที่ 2 ซีลสูญญากาศ vs ไนโตรเจน/คาร์บอนไดออกไซด์—อะไรเวิร์กกว่ากัน?
- สูญญากาศ (Vacuum/Airtight): ดีมากในระดับบ้าน–ร้าน ถุง/กล่อง ต้องสนิทจริง (รูเข็มเล็กๆ ก็พังได้) เสริม สารดูดออกซิเจน ยิ่งนิ่ง
- ก๊าซเฉื่อย (N₂/CO₂): ในไซโล/บังเกอร์ที่ซีลดี ลด O₂ <~2% ต่อเนื่องหลายวัน ช่วยหยุดทั้งตัวอ่อน–ตัวเต็มวัยได้มีประสิทธิภาพ (ควรทำโดยผู้เชี่ยวชาญ/มีมาตรฐานความปลอดภัย)
- สรุปเร็ว: บ้าน–ร้าน = airtight + ดูด O₂; โกดัง–ไซโล = N₂/CO₂ ภายใต้ระบบซีลจริง + เฝ้าระวัง O₂
คำถามที่ 3 แยก “มอดข้าวเปลือก” กับ “ด้วงงวงข้าว” ยังไงให้ไวใน 10 วินาที?
- มอดข้าวเปลือก (R. dominica): ลำตัวทรงกระบอกสีน้ำตาลเข้ม หัวถูกฮูดปิด มองจากด้านบนไม่เห็นหัว; ทำ รูออกกลมเล็ก+ผงแป้งละเอียด กลิ่นอับในกอง
- ด้วงงวงข้าว (Sitophilus oryzae): มี งวงยาวเห็นชัด หลังมักมี จุดแดง 4 จุด; วงจรส่วนใหญ่ อยู่/ดักแด้ในเมล็ด เช่นกัน
- เชิงปฏิบัติ: ทั้งคู่แพ้ แห้ง–เย็น–ซีลแน่น แต่ถ้าเจอ “จุดร้อน+ผงแป้งมาก” ให้ โฟกัสระบายอากาศ/ลดอุณหภูมิในกอง เพิ่มเติม เพราะเข้าทางมอดข้าวเปลือกโดยตรง
