1) จัดการแหล่งเพาะพันธุ์ (ต้นน้ำสำคัญที่สุด)

กระบวนการมาตรฐาน

1. สำรวจ แหล่งน้ำ/ความชุกลูกน้ำ–ตัวยุง → 2) วางแผน คุมตามชนิดยุง → 3) ปฏิบัติ → 4) ประเมินซ้ำ ด้วยแบบสำรวจเดิมเพื่อตรวจว่าลดลงจริง

1.1 ยุงลาย (Aedes)

มาตรการ

• ปิดฝาภาชนะมิดชิด (ผ้า/ตาข่าย/อลูมิเนียม/แผ่นโลหะ)
• ขัดล้างโอ่ง/ภาชนะ + เปลี่ยนน้ำแจกันทุก 4–5 วัน
• ทิ้ง/รีไซเคิลวัสดุไร้ประโยชน์ (ยางเก่า โอ่ง/อ่างแตก ขวด กระป๋อง ฯลฯ) หรือ ดัดแปลงใช้ (ใส่ดินปลูก ฯลฯ)
• แหล่งธรรมชาติ (โพรงไม้ กาบใบ กระบอกไม้ไผ่): ใส่ดิน/ทราย อุดซีเมนต์ หรือ ฉีดสารกำจัดลูกน้ำ (เคมี/ชีวภาพ)

แนวทางกำจัดวัสดุไม่ใช้แล้ว

1. ฝัง/เผา/รวบรวม เพื่อรีไซเคิล (รองเท้ายาง ถังน้ำ ถังขยะ/นำไปหลอม)
2. ยางรถยนต์เก่า: ดัดแปลงปลูกต้นไม้ ชิงช้า เก้าอี้ แนวกั้นดิน ปรับปรุงยางมะตอย หรือเชื้อเพลิงอุตสาหกรรม
3. กะลามะพร้าว/เปลือกทุเรียน: ใช้เป็นเชื้อเพลิง
4. เรือเล็ก/เรือชำรุด: คว่ำ เมื่อไม่ใช้งาน

1.2 ยุงรำคาญ (Culex)

มาตรการ

• เก็บขยะลอยน้ำ → ตัดที่หลบ/อาหารลูกน้ำ
• กำจัดวัชพืชริมบ่อ ลดร่มเงา
• ทำให้ทางระบายน้ำ ไหลสะดวก
• ถมหรือระบายน้ำในแหล่งที่ ไม่จำเป็น

1.3 ยุงก้นปล่อง (Anopheles)

มาตรการ

• กลบ/ปรับสภาพตะกอน เพิ่ม ความเร็วกระแสน้ำ ให้รบกวนการวางไข่
• ถางวัชพืชริมลำธาร ลดร่มเงา–จุดเกาะพัก
• ฉีดพ่นสารกลุ่มไพรีทรอยด์สังเคราะห์ บริเวณ ฝาบ้านด้านใน เพื่อไล่/ฆ่าขณะเกาะพัก

1.4 ยุงพาหะโรคเท้าช้าง

• แหล่งเพาะ: ป่าพรุ/แหล่งน้ำมีพืชน้ำหนาแน่น
• มาตรการ: กลบถม/ทำลายวัชพืชน้ำ ลดพื้นที่เพาะพันธุ์

2) จัดการโดยชีววิธี (ปลอดภัยต่อสิ่งแวดล้อม)

• ปลากินลูกน้ำ ในบ่อที่เหมาะสม
• ตัวห้ำ–เชื้อรา–แบคทีเรีย–โปรโตซัว ควบคุมลูกน้ำ/ยุงเป้าหมาย

เงื่อนไข: ต้องมี ปริมาณเพียงพอ, หาได้ในท้องถิ่น และ ไม่กระทบสิ่งมีชีวิตอื่น

3) จัดการทางพันธุกรรม

• ทำให้โครโมโซมยุงเปลี่ยนจน ไม่เป็นพาหะ
• ทำหมันยุง ด้วยกัมมันตรังสี/วัตถุอันตราย (ควบคุมโดยผู้เชี่ยวชาญและหน่วยงานรัฐ)

4) จัดการโดยวิธีกล (ลดการสัมผัสคน–ยุง)

• มุ้ง/มุ้งลวด, ปิดช่องเปิด
• แต่งกายมิดชิด โดยเฉพาะเวลาเสี่ยง (เช้า–เย็นสำหรับยุงลาย, กลางคืนสำหรับยุงก้นปล่อง)

5) สารควบคุมการเจริญเติบโตของแมลง (IGRs)

• JH analogues: เช่น เมโทพรีน (methoprene)
• Chitin synthesis inhibitors: เช่น ไดฟลูเบนซูรอน (diflubenzuron)

6) การใช้สารเคมี (ต้องวางแผน–ใช้อย่างรับผิดชอบ)

พิจารณา ชีวนิสัยยุง, ระบาดวิทยาโรค, ความเป็นพิษของสาร, และ การดื้อยา ใช้ ร่วมกับมาตรการอื่น เสมอ

6.1 สารจากธรรมชาติ (Natural products)

• ไพรีทรินส์ (จากดอกเบญจมาศ), นิโคติน (ใบยาสูบ), สะเดา (Neem), โล่ติ๊น (Rotenone)

6.2 สารกำจัดลูกน้ำ (Larvicides)

• เทเมฟอส (temephos), เฟนไทออน (fenthion), คลอร์ไพริฟอส (chlorpyrifos)
• Temephos 1% เคลือบทราย/ซีโอไลท์ → 1 ppm ในน้ำ (10 กรัม/น้ำ 100 ลิตร) → คุ้มครอง 8–20 สัปดาห์ (ขึ้นกับพฤติกรรมใช้น้ำ)

6.3 สารกำจัดยุง (Adulticides) — ต้องขึ้นทะเบียน อย.

• ไพรีทรอยด์สังเคราะห์: เดลต้าเมทริน, เพอร์เมทริน, แลมบ์ดา-ไซฮาโลทริน
• ออร์กาโนคลอรีน: DDT (ประกาศเป็นวัตถุอันตรายชนิดที่ 4 — ห้ามผลิต/นำเข้า/ส่งออก/มีไว้)
• ออร์กาโนฟอสเฟต: เฟนิโตรไทออน, มาลาไทออน, ไดคลอร์วอส
• คาร์บาเมต: โพรพอกเซอร์, เบนไดโอคาร์บ, เมโทมิล

6.4 สารไล่แมลง (Repellents)

• ทาผิว/ชุบผ้า–มุ้ง
• DEET: ผู้ใหญ่ 10–25%, เด็ก <10%, ไม่ใช้ต่อเนื่องและไม่ใช้กับเด็กอายุน้อยกว่า 4 ขวบ (ยึดตามแนวทางที่ให้มา)
• ตัวเลือกอื่น: SS220, racemic 1-[3-cyclohexane-1-ylcarbonyl]-2-methylpiperidine, OLE/PMD, Picaridin, IR3535

เลือกผลิตภัณฑ์ ขึ้นทะเบียน อ่านฉลากทุกครั้ง

7) การประเมินผลหลังปฏิบัติงาน (อย่าข้ามเด็ดขาด)

7.1 ยุงรำคาญ

• ใช้ กับดักยุงระบบโฟโต-คาตาไลซิส + ปล่อย CO₂ (ต้องมีอุปกรณ์เสริมผลิต CO₂) เหมาะ พื้นที่ขนาดเล็ก

7.2 ยุงลาย

• คนนั่งจับ และ กับดัก BG-trap ให้ผลประเมินดีกว่ากับดักชนิดอื่นหลายกรณี

แผนลงมือ “ภายใน 7 วัน” (Checklist แบบทำได้จริง)

• วัน 1–2: สำรวจทุกจุดน้ำขัง + ทำรายการแหล่งเพาะพันธุ์จำเพาะชนิดยุง
• วัน 3–4: ปรับภูมิทัศน์ (เก็บขยะน้ำ/ถางริมบ่อ/เปิดทางน้ำไหล) + ขัดล้าง/ปิดฝาภาชนะ
• วัน 5: เลือกมาตรการเสริม (ชีววิธี/IGR/สารเคมีเฉพาะจุด)
• วัน 6: ติดตั้ง ดักจับ/จุดตรวจ และให้ความรู้คนในบ้าน/ชุมชน
• วัน 7: บันทึกเบสไลน์ จำนวนลูกน้ำ/ยุง และ นัดประเมินผล 7–14 วันถัดไป

วิธีเลือกเครื่องมือให้เหมาะ “ตามชนิดยุง”

• ยุงลาย (บ้านเรือน/ชุมชนเมือง) → โฟกัส ภาชนะน้ำใส, BG-trap, IGR/temephos จุดเสี่ยง
• ยุงรำคาญ (ชุมชน/โรงงาน) → โฟกัส ทางน้ำไหล–เก็บขยะลอยน้ำ, ดัก CO₂ พื้นที่เล็ก
• ยุงก้นปล่อง (แนวป่า/ชลประทาน) → โฟกัส ปรับกระแสน้ำ–ลดยึดเกาะ + พ่น ไพรีทรอยด์ ฝาบ้านด้านใน
• ยุงพาหะโรคเท้าช้าง (ป่าพรุ/พืชน้ำ) → โฟกัส กลบถม–ทำลายวัชพืชน้ำ

FAQ: 3 คำถามยอดฮิต ของ การจัดการยุงแบบครบวงจร (IPM) — พร้อมคำตอบสั้น ใช้ได้จริง

คำถามที่ 1 พ่น “หมอกควัน” ต่างจาก “ULV” ยังไง—เลือกใช้เมื่อไหร่จึงคุ้ม?

สั้น ๆ: ทั้งคู่คือการพ่นสารฆ่ายุงตัวเต็มวัยชั่วคราว แต่ต่างกันที่ “ขนาดละออง–บริเวณครอบคลุม”

• หมอกควัน (Thermal fog): ละอองใหญ่ ลอยนาน เหมาะ “นอกอาคาร/พื้นที่โล่ง” เจาะโพรงพุ่มไม้ดี
• ULV (ฝอยเย็น): ละอองเล็ก สม่ำเสมอ เหมาะ “ในอาคาร/พื้นที่ปิด” ซอกมุมละเอียด

คำถามที่ 2 IGR (เมโทพรีน/ไดฟลูเบนซูรอน) ต่างจากทรายอะเบท/เทเมฟอสยังไง—บ้าน/ชุมชนควรเลือกอะไร?

หลักการ:

• IGR = ยับยั้งการเจริญ ของลูกน้ำ/ดักแด้ → กลายเป็นยุงไม่ได้ (ผลต่อฮอร์โมน/ผนังลำตัว)
• Temephos (ทรายอะเบท/1% SG) = ฆ่าลูกน้ำโดยตรง ในภาชนะเก็บน้ำใช้ เมื่อใส่ถูกอัตราอยู่ได้นานหลายสัปดาห์

• ภาชนะน้ำใช้ในบ้าน → Temephos ตามฉลาก/คำแนะนำ จนท.สธ. + ปิดฝาแน่น + ขัดล้างขอบ
• แอ่งน้ำชุมชน/ท่อ–รางที่เติมน้ำใหม่บ่อย → IGR เหมาะกว่า เพราะคุมการ “โตไม่สมบูรณ์” แม้น้ำมีการเติม/ไหลผ่าน
• ห้าม ใช้เกินอัตรา และต้องบันทึกจุด–วันที่ใส่ เพื่อเวียนเติม/ประเมินผล

คำถามที่ 3 กับดักยุงแบบไหน “เวิร์ค” กับยุงเป้าหมาย—ติดตรงไหนผลดีที่สุด?

เลือกตามชนิดยุง + จุดติดตั้ง

• ยุงลาย (บ้านเมือง): BG-trap หรือกับดักที่เลียนแบบกลิ่นคน/CO₂ วาง “ระดับข้อเท้า–หัวเข่า” ใกล้จุดพัก (เฉลียง/ห้องนั่งเล่นโปร่ง/ทางผ่านลม) → ใช้ “ชี้วัดแนวโน้ม + กดประชากร”
• ยุงรำคาญ (แหล่งน้ำเสีย): กับดัก CO₂/แสงดึงดูด ใกล้แนวน้ำเสีย–พงรกตอนหัวค่ำ แต่ต้อง “เก็บขยะลอยน้ำ–เปิดทางน้ำ” ควบคู่ ไม่งั้นผลสั้น
• ยุงก้นปล่อง (แนวป่า/ชลประทาน): กับดักมีบทบาท “เฝ้าระวัง” มากกว่าคุมจำนวน—ให้เน้น “พ่นผนังด้านในด้วยไพรีทรอยด์ + จัดการริมลำธาร/วัชพืช”

สรุปให้ทำจริงได้: เริ่ม “วัน 1–2 สำรวจน้ำขัง → วัน 3–4 ปรับภูมิทัศน์–ขัดล้างภาชนะ → วัน 5 ใส่ IGR/Temephos ตามบริบท → วัน 6 ตั้งกับดัก/จุดตรวจ → วัน 7 บันทึกตัวเลขเบสไลน์” แล้วประเมินซ้ำทุก 7–14 วัน พร้อมปรับแผนตามชนิดยุงที่พบ.